ZfL INFO 91/2024: Feuerdörfer in Belarus: NS-Verbrechen und Erinnerungspolitik

Die staatliche Gedenkstätte Chatyn gehört zu den meist besuchten und wichtigsten Erinnerungsorten in der Republik Belarus. Ende der 1960er Jahre konzipiert und eröffnet, widmet sich diese Gedenkstätte nicht dem Heldentum der Sowjetischen Armee oder Partisanenbewegung, wie in der Sowjetunion üblich, sondern den zivilen Opfern der NS-Besatzung im Zweiten Weltkrieg. Sie erinnert an die über 600 mit den Einwohnern verbrannten Dörfer in Belarus.

Diese NS-Verbrechen sind in Deutschland immer noch wenig bekannt. 1975 erschien in Minsk das Buch Ich bin aus einem Feuerdorf … von Ales Adamovich, Janka Bryl und Uladzimir Kalesnik, das mit Zeitzeugenberichten ein vielstimmiges Leidens- und Schreckensbild der Verbrechen unter deutscher Besatzung vor Augen führte. Das Buch spielte eine wichtige Rolle für die sowjetische Erinnerungskultur, es wurde in verschiedene Sprachen übersetzt und prägte die Dokumentarprosa nicht nur der belarusischen Nobelpreisträgerin Sviatlana Alieksievich. Im November 2024 ist erstmals eine Übersetzung des Buches ins Deutsche erschienen. Thomas Weiler hat es für den Aufbau Verlag übersetzt. Das Online-Portal dekoder.org hat aus diesem Anlass ein Special erstellt, das die historische und literarische Bedeutung des Buches beleuchtet.

Wir diskutieren über die belarusische Erinnerungspolitik seit den 1970er Jahren sowie über Entstehung und Rezeption des Feuerdorfbuchs. Wie konnte es unter eingeschränkten Bedingungen überhaupt realisiert werden? Welche Rolle spielte die damalige Kriegsliteratur und Dokumentarprosa für eine kritische Auseinandersetzung mit dem Zweiten Weltkrieg? Welche neuen Perspektiven brachten die persönlichen Erinnerungen an das Überleben ein? Wie wurden die NS-Verbrechen in der deutschen und belarusischen Geschichtsschreibung und Justiz aufgearbeitet? Und wie wird der Zweite Weltkrieg heute im autoritären Belarus ideologisch instrumentalisiert?

Link zur Registrierung: https://us02web.zoom.us/webinar/register/WN_4Os_ziXMQUGzpc7uNeE9FQ

***

Дзяржаўны мемарыял «Хатынь» − адзін з самых вядомых і значных мемарыяльных комплексаў Рэспублікі Беларусь. Помнік, адкрыты ў канцы 1960-х гадоў, прысвечаны не гераізму савецкай арміі і партызанскага руху, як гэта было прынята ў Савецкім Саюзе, а цывільным ахвярам нацысцкай акупацыі ў Другую сусветную вайну. Мемарыял захоўвае памяць пра больш як 600 вёсак Беларусі, спаленых разам з жыхарамі.

Гэтыя нацысцкія злачынствы мала вядомыя ў Германіі. У 1975 годзе ў Мінску выйшла кніга «Я з вогненнай вёскі…» Алеся Адамовіча, Янкі Брыля і Уладзіміра Калесніка, у якой прадстаўлены аповеды сведак, з якіх складаецца маштабная карціна пакут і жахлівых злачынстваў, учыненых пад нямецкай акупацыяй. Кніга адыграла важную ролю ў савецкай культуры памяці, была перакладзеная на розныя мовы і паўплывала на дакументальную прозу – у тым ліку беларускай нобелеўскай лаўрэаткі Святланы Алексіевіч. У лістападзе 2024 г. Томас Вайлер зрабіў першы пераклад кнігі на нямецкую мову. З гэтай нагоды інтэрнэт-партал dekoder.org стварыў серыю матэрыялаў, якая падкрэслівае гістарычнае і літаратурнае значэнне кнігі.

У рамках дыскусіі мы абмяркуем беларускую палітыку памяці пачынаючы з 1970-х гадоў, а таксама стварэнне і рэцэпцыю кнігі. Як гэты праект мог быць рэалізаваны ва ўмовах свайго часу? Якую ролю адыгралі тагачасная ваенная літаратура і дакументальная проза ў крытычным асэнсаванні падзей Другой сусветнай вайны? Якія новыя перспектывы на выжыванне ў вайне адкрыліся ва ўспамінах сведак? Як нацысцкія злачынствы разглядаліся ў нямецкай і беларускай гістарыяграфіі і юстыцыі? Як Другая сусветная вайна эксплуатуецца ў ідэалогіі аўтарытарнай Беларусі сёння?

Для ўдзелу ў дыскусіі прайдзіце, калі ласка, рэгістрацыю па спасылцы: https://us02web.zoom.us/webinar/register/WN_4Os_ziXMQUGzpc7uNeE9FQ